فوائد الاصول (آخوند خراسانى) (کتاب)

کتاب «فوائد الاصول»، به زبان عربى، از تألیفات ملا محمدکاظم آخوند خراسانى (متوفاى ۱۳۲۹ق) در زمینه اصول فقه است. تألیف این کتاب، در ماه رجب سال ۱۳۰۱ق، پایان یافته است.

زندگی‌نامه مؤلف

ملا محمد کاظم آخوند خراسانی، فقیه و مرجع تقلید شیعه و رهبر سیاسی عصر مشروطیت فرزند ملا حسین در سال ۱۲۵۵، در مشهد، در یک خانواده غیر معروف متولد شد و در ۲۲ سالگى به تهران مهاجرت کرد و مدت کوتاهى تحصیل فلسفه کرد. سپس به نجف رفت، دو سال درس شیخ انصارى را درک کرد اما بیشتر تحصیلاتش نزد میرزاى شیرازى بوده است.

میرزاى شیرازى در سال ۱۲۹۱ سامرا را محل اقامت خود قرار داد، ولى آخوند خراسانى از نجف دور نشد و خودش مستقلا حوزه درس تشکیل داد. او از مدرسین بسیار موفق است، در حدود هزار و دویست شاگرد از محضرش استفاده مى کردند و درحدود دویست نفر آنان، خود مجتهد بودند.

فقها عصر اخیر، نظیر مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانى، مرحوم حاج آقا حسین بروجردى، مرحوم حاج آقا حسین قمى، و مرحوم آقا ضیاءالدین عراقى همه از شاگردان او بوده اند.

شهرت بیشتر آخوند خراسانى، در علم اصول است. کتاب کفایة الاصول او، یک کتاب درسى مهم است و حواشى زیادى بر آن نوشته شده است. آرای اصولى آخوند خراسانى، همواره در حوزه هاى علمیه نقل می شود و مورد توجه است. آخوند خراسانى همان کسى است که فتوا به ضرورت مشروطیت داد. مشروطیت ایران، رهین اوست. وی در نجف به عنوان جانشین میرزای شیرازی و بزرگ ترین مرجع تقلید عالم شیعه مشخص گردید. او در سال ۱۳۲۹ هجرى قمرى در نجف به طور ناگهانی درگذشت.

محتوای کتاب

تقسیم‌بندى مطالب کتاب، با عنوان «فائدة» مى‌باشد و همان‌طور که در «الذریعة» و «أعیان الشیعة» آمده است، کتاب، مشتمل بر ۱۵ فایده است.

این پانزده فایده، به ترتیب عبارتند از: صیغه‌هاى امر و نهى، اتحاد طلب و اراده، اخلال در ذکر مدت در متعه (ازدواج موقت)، استعمال لفظ در بیشتر از یک معنى، تقدم شرط بر مشروط، بحث مشتق، شبهه محصوره، دو خبر متعارض، دو خبر متزاحم، وجوب تبعیت از ظهور، تمسک به مطلق، مدح و ذم افعال، ملازمه بین عقل و شرع و اجتماع امر و نهى.

اگر چه کتاب‌هاى اصولى متداول به‌صورت منظم، مباحث الفاظ و سپس مباحث عقلى را مورد بحث قرار مى‌دهند، امّا کتاب «فوائد الاصول» داراى تقسیم‌بندى‌هاى متداول نیست، بلکه به‌صورت گزینشى بعضى از مباحث را مورد بحث قرار داده است و بسیارى از مباحث را نیز مطرح نکرده است.

مؤلف، در این کتاب، بناى بر مختصر نوشتن مباحث اصولى را داشته و مثلاً در بحث استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا، فقط حدود یک صفحه مطالبى را بیان نموده و در آخر آن، این‌گونه نوشته: «و لا یهمنا التعرض لتفصیل ما فی المسئلة و ما ذکر لها من الاستدلال فإنه على عهدة المطولات».

اگر چه مباحث کتاب، باید از علم اصول باشد، اما مثلاً در بحث اخلال در ذکر مدت در ازدواج موقت، مباحث فقهى و نظریات شیخ اعظم(قدس‌سره)، صاحب جواهر، ابن إدریس و دیگران مطرح شده است و همین‌طور در فایده چهارم که در مورد رجوع در عقد صلح است، بحث، صرفا فقهى است و روایات در این باب و نظریات محقق قمى، سید محمدباقر رشتى اصفهانى، شهید اول و دیگران مورد بررسى قرار مى‌گیرد.

در بعضى از فواید مثل فایده سیزدهم (مدح و ذم افعال) نیز مباحث رنگ مباحث کلامى دارد.

در این کتاب، نظریات جدیدى مطرح شده که بعدها در «کفایة الاصول» نیز مورد استفاده واقع شده است مثلا:

در بحث مقدم داشتن امارات بر اصول، علت آن را این‌گونه ذکر مى‌کند که اماره با برداشتن موضوع اصل عملى، بر آن، «ورود» پیدا مى‌کند و مثلاً با وجود خبر معتبر بر حرام بودن چیزى، «محتمل الحرمة» تبدیل به «معلوم الحرمة» شده و داخل در غایت اصل اباحه شده و بنابراین، اصل اباحه در مورد آن جارى نمى‌شود.

نکته ظریفى که در بیانات آخوند خراسانى (قدس‌سره) دیده مى‌شود، این است که در تعارض دلیل با اصل یا اصل استصحاب با سایر اصول عملیه، توجه به دلیل آنها نموده است.

وضعیت کتاب

کتاب موجود، با سه نسخه مقابله شده است:

• نسخه خطى که در کتابخانه مسجد اعظم قم بوده است و با رمز «ع» مشخص شده است؛
• نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى که با رمز «ن» مشخص شده است؛
• نسخه سوم، نسخه‌اى که در سال ۱۳۱۹ق، ده سال قبل از وفات مؤلف انتشار یافته است.

تحقیق و تصحیح کتاب موجود، به وسیله سید مهدى شمس‌الدین انجام شده و در انتشارات وزارت ارشاد اسلامى در قم و در سال ۱۴۰۷ق، تجدید چاپ شده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• ویکی نور.

متن کتاب

فوائد الأصول